गणेश कनाटे

‘ते’ गेली जवळजवळ सहा दशकं ‘लिहिताहेत’ आणि अजूनही खूप काही लिहायचं राहून गेलं आहे, असंच म्हणताहेत. कविता, दीर्घ कविता, कादंबरी, समीक्षा, नाटक, स्तंभलेखन, संपादन असं सगळ्या साहित्यप्रकारांत ते लिहितच आहेत. चित्रकलेतही मुशाफिरी सुरूच असते.

या मुशाफिरीत त्यांचं पहिलं प्रेम हे कविता होतं आणि तेच सहा दशकं टिकुनही राहिलं आहे.
त्यांची कविता ही साठच्या दशकात प्रकाशझोतात आलेल्या कवींच्या पिढीतली स्वतःसारखी एकुलती एक कविता आहे. ती सामाजिक आणि राजकीय वास्तवाला सरळ भिडते पण आपली काव्यात्म वृत्ती सोडत नाही. त्यांच्या कवितेला आधुनिकतेचे भान असतेच पण ती आपली ‘मिथकांतून’ अभिव्यक्त होण्याची अस्सल भारतीय परंपरा विसरत नाही. ती आपला आधुनिक आशय आपल्या अस्सल भारतीय चिन्हसंस्कृतीतून व्यक्त करत राहते.

त्यांची कविता विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि एकविसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात आपले ‘काव्यात्म कर्तव्य’ एका अव्यभिचारी निष्ठेने पार पाडत आहे.
ते स्वतः लिहितात पण सोबत अनेक लिहित्या हातांना प्रोत्साहन देत लिहितं करतात.
आणि हे करताना कुठे गर्व नाही, अहंकार नाही, अगदी मुलाच्या आणि नातवाच्या वयाच्या मंडळींना अहो-जाहो शिवाय बोलणार नाही. कुणी प्रेमाने बोलावलं तर त्यांना नाही म्हणायला जड जातं. कुणी प्रस्तावना, ब्लर्ब लिहून द्या, अशी विनंती केली की नाही म्हणवत नाही, असा त्यांचा स्वभाव.
“थोडंफार गुणवत्तेत कमीजास्त असलं तरी लिहित्या हाताला प्रोत्साहन दिलेच पाहिजे,” ही भूमिका अनेकांना पटत नाही पण त्याबद्दल ते ठाम असतात.
हे प्रोत्साहन द्यायला ते महाराष्ट्रभर पायाला भिंगरी लावून फिरत असतात. त्यांनी अशी तब्येतीची हेळसांड करणे त्यांच्या पत्नीस कधीकधी पटत नाही; जवळची काही मंडळी त्यांना ‘जरा फिरणे कमी करा’, असा सल्ला देतात पण हे सगळे ‘आक्रमण’ ते ‘बरं, बघू. निश्चित विचार करू,’ असं म्हणून परतवून लावतात आणि पुढच्या प्रवासाची आखणी करायला लागतात!

मान, सन्मान, पुरस्कार किती तरी मिळाले पण त्याचा काहीही गर्व नाही. पण म्हणून पुरस्कार मिळायचे थोडीच थांबतात. ज्यांची पहिली ओळख ‘कवी’ हीच आहे त्या आदरणीय वसंत आबाजी डहाके यांना आज कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचा मानाचा ‘जनस्थान पुरस्कार’ घोषित झाला!
त्यांचे अभिनंदन करायची आमची पात्रता नाही म्हणून त्यांच्या तमाम मराठी कवी मुलांच्यावतीने आम्ही त्यांना नमस्कार करतो आणि त्यांचा आशीर्वाद असाच मिळत राहो, ही मनःपूर्वक प्रार्थना करतो.

लग्नाला चला हो लग्नाला चला…
भांडवलशाहीच्या शोभेला चला

चार जमल्या शाह्या-फाया
मधी बसली लोकशाई
तिला मरायची घाई

सचिन भाऊ चला, बछन भाऊ चला
निक-प्रियंका तुम्ही म्होर म्होर ऱ्हावा
ऐश्वर्याबाय चला, आराध्याला धरा
सलमान, मुसलमान सारे खान मरा
घरचे कार्य समजून जोसात नाचा
बिदागीचे पाकीट कमरेला खोचा
सेलिब्रिटी सगळे झुल्यावर झुला
लग्नाला चला

दहा कोटी डॉलरचा होतो आहे चुथडा
बाभळीला कोण इथे लटकतोय उघडा
एसटीच्या पासापायी लेक कुणाची मरते
हुंडा नाही म्हणून कोणी विहीरीत बुडते
कोटीच्या गाड्यातून वऱ्हाड इथे फिरते
अँटिलिना उजळे मुंबई अंधारात डुबते
कमळाबाईचा डान्सबार बघायला चला
लग्नाला चला

लिपस्टिकचे होट पा चॉपस्टिकचे मेन्यू पा
सोने-हिरे-रग्गड पा ब्रॅण्डबाजी उंची पा
क्लिंटन-फ्लिन्टन पा झाडून सारे नेते पा
कुबेराची ऐट पा नव्या लंकेची वीट पा
विवाह पंचमी पा सुमुहूर्ताचा टायमिंग पा
राजेशाही गेली नि लोकशाही आली
तिच्या पोटामधून जन्मा पैसाशाही आली
कुठे पेरू नेरू कुठे अंबानीचा इमला
कसा पेटंल सांगा गरिबाचा चुल्हा
म्हणे लग्नाला चला

शेठ बघा साहू बघा मोठाले बँकर बघा
जगातून पैसा लुटणारे महाचोर बघा
ऑईल मनी गोल्ड मनी बिटकॉईन बघा
घरचे घेऊन पनामा पेपर देणारे बघा
गोऱ्यामोऱ्या कातडीचे सावकार बघा
यहुद्याच्या अवलादीचे व्याजभाडे बघा
उदारीकरणाने मारला बघा डल्ला
म्हणे लग्नाला चला

तेलघाल्या रिफायनरीचा डॉन हा झाला
कालचा चायवाला बघा खुर्चीमधी गेला
तडीपार देशाचा खुनी वाली झाला
बुटक्यांचा देशामधी झामझोल आला
साबरमती म्हातारा झुरूझुरू मेला
नथुरामी सुऱ्यांचा इथे बाजार खुला
गरिबाला मरण्याचा सारे देती सल्ला
म्हणे लग्नाला चला

लग्नाला चला हो लग्नाला चला
ठोकशाही, भांडवलशाही बघायला चला
गुडमॉर्निंग म्हणून घालतात गोळी
अशी बघा आली सनातनी टोळी
साऱ्याचीच युती इथे खुल्लमखुल्ला
म्हणे लग्नाला चला…

-संतोष पद्माकर

कविता

आता त्याचे लोक संविधान जाळताहेत रस्त्यावर

– नित्यानंद गायेन

सगळ्या जमातवादी संघटना
सत्तेने सन्मानित केल्या सारख्या आहेत
आणि सत्तेचे पूर्ण नियंत्रण आहे यांच्याच हातात

म्हणून हत्या
दंगली आणि शिव्या शाप करण्याचे पूर्ण स्वातंत्र्य आहे या गुंडाना
स्वतः निजाम करतो आहे फॉलो या गुंडाना सोशल मीडिया वर
आणि त्यांचे वजीर उभे असतात खुन्यांच्या स्वागताला हातात पुष्पहार घेऊन

द्वेषाचे विष पसरवून संपूर्ण देशात
निवडणूकीचे भाषण सूरु असताना थांबतो तो अजाण चे स्वर ऐकून
त्याने तो इस्लामचा आणि समाजाचा सन्मान करतो यासाठी नसतं केलेलं
दंग्यात मेलेल्या अन्य मजहब च्या लोकांना तो ‘पिल्ला’ म्हणून संबोधित करतो
सत्ता मिळवून संसदेच्या पायऱ्यांवर माथा टेकवून केलेलं अभिवादन त्याच्या रडण्याचा असतो अभिनय .

आता त्याचे लोक संविधान जाळताहेत रस्त्यावर
तिरंगा घेऊन हातात न्यायालयाच्या बाहेर झाडताहेत गोळ्या
शेतकरी-कामगारांशी नाहीच काही यांचे देणेघेणे

यात काही नवे किंवा विशेष नाही
तो स्वतः सुद्धा करतो शस्त्रपूजन
आणि त्याचे लोक आहेत गांधींच्या हत्याऱ्या गोडसेचे उपासक
म्हणूनच की काय विदेशी नेत्यांच्या सोबत जात असतो फोटो काढण्यासाठी … गांधी आश्रमात !

ज्यांचे स्वातंत्र्याच्या च्या लढाईत नव्हते कसलेच योगदान
ते आज लोकांकडून देशभक्तीचे प्रमाणपत्र मागताहेत
हे लोक इतिहास बदलून त्यास आपल्या बाजूने करू पाहताहेत

याकाळात मला गाय,गोबर संस्कृतीच्या अनुयायांकडून कुठलीही अपेक्षा नाहीये
ते प्रत्येक खुनांनंतर जल्लोष करतात
आणि हत्येला म्हणतात वध

असत्य आणि चालबाजी यांची खरी ओळख आहे
मानव-मानवता यावर नाहीये त्यांना कसलाच विश्वास
हे ऑक्सीजन बंद करून पोरांना मारून टाकतात

आधी ते लाल रंगाला घाबरायचे
ऐकलं आहे की आजकाल ते काळ्या रंगाला घाबरतात ….

अनुवाद : दयानंद कनकदंडे

देशभक्ती नाऱ्यात असत नाही – नित्यानंद गायेन

आणखी काही कविता…अवतारसिंग’पाश’ ,डॉम मोरेस व दीपक बोरगावे

भाषा आणि संस्कृतीचे आदान प्रदान हे विषमता व सत्तावर्चस्वाच्या आधारे होता कामा नये – न्गुगी वा थियोन्गो

रात्र कितीही असू दे वैऱ्याची घनघोर
मी शाबूत ठेवीन तू हातात दिलेला कंदील
वादळे कितीही येऊ दे अंताची अजस्त्र
मी पुसत राहील कंदीलाच्या काचेवरील काजळी
तू विणून दिलेल्या तात्विक रुमालाने
तू वापरलेल्या शाईचा वास आहे ज्याला
तेच रॉकेल टाकेल मी माझ्या कंदिलात

तू मास्तर झालास
अन् तुझ्या खडूने उजळवलेस आयुष्य
हजारो वर्षे धूळ साचलेल्या फळ्याचे

तू डॉक्टर झालास
अन् बंडखोरीचे इंजेक्शन शक्तिशाली
टोचलेस माझ्या सहिष्णू नसांनसांत

जुलूमाच्या मगरमिठीत सर्वंकष
जेव्हा जेव्हा आम्ही वेढल्या गेलो
तेव्हा तूच खरा सेनापती झालास
मानवमुक्तीच्या लढ्याचा

गेल्या शतकाने जेथे कूस बदलली
तेथेच बदलत गेले आपल्या दुष्मनाचे स्वरूप
त्याने अडॉप्ट केलेले नवे नवे डावपेच

आम्ही भुलणार नाही तरीही
हा चक्रव्यूह भेदण्याचा मार्ग
जो शिकवून ठेवलायस तू
माझ्या जन्मापूर्वीच

बाबा,
ज्यांनी तुझे तळे राखले
तेच पाणी चाखत राहीले
त्यांना कधी कळलाच नाही
पाण्याच्या चवदारपणाचा अर्थ

आता आम्ही बदलू तळ्याचे राखणदार
आणि अपॉईन्ट करण्याआधी मेडिकल करू
शोधू तुझे खरे अंश त्यांच्या रक्तात

निराशा, स्वार्थ अन् दुफळीच्या प्रतिरोधात
अमर राहोत तुझी संघर्षप्रवण जनुकं
अखंडित राहो माझ्यात निरंतर
तुझी प्रज्ञा, शील करूणेची भक्कम अनुवंशिकता
समतेच्या जिंदाबाद बुलडोजरने कोसळोत
शोषणकर्त्या जुन्या गढ्या अन् नवे टावर्स

भव्यमहालातील रंगीबेरंगी जगणे
आमच्या कादंबरीत नाही
चकचकीत जग, हौस मजा
आमच्या कवितेत नाही
आहेत ते फक्त
वेदनेतून पाझरणारे शब्द

प्रेमाला कवटाळणारे दारिद्रय
भयमुख नजरा
जीर्ण चेहरा
थकलेले शरीर
पुसलेल्या हाताच्या रेषा

व्यवस्थेला सुरुंग लावणारे
शब्द असतात आमच्या
साहित्याचा अलंकार
यमक लय चौकट सौंदर्यशास्र
कुरूप असते आमच्या आयुष्यासारखे

सोपे काहीच नसते
आमचे लिहिणे आणि जगणेही ..