‘कलम ३७० आणि डॉ. आंबेडकर’ या नावाखाली काही मेसेज वजा छोटेखानी लेख व्हाट्सएप इत्यादी माध्यमातून फिरविले जात आहेत. इतिहासाचा विद्यार्थी म्हणून मला ते लेख इतिहासाची मोडतोड करणारे वाटतात.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या साहित्याचा आणि लिखाणाचा बऱ्याचवेळा लोकांमध्ये गैरसमज निर्माण व्हावेत अशा पध्दतीने वापर केला जातो. असे अनेक मुद्दे आहेत त्यावर कधीतरी क्रमाक्रमाने चर्चा करता येईल.

काल संख्याबळाच्या आधारे सत्ताधारी पक्षाने संसदीय आणि संवैधानिक चौकट मोडून जम्मू-कश्मीर संदर्भात काही विधेयक पास करून घेतली आहेत. त्याचा इतिहास काय ? आणि भविष्यकालीन परिणाम काय? यावरही साधक-बाधक चर्चा करता येवू शकते. पण, आता ती मला करायची नाही कारण प्रस्तुत लिखाणाचा हेतू कश्मीर संदर्भात आंबेडकर काय म्हणत होते ह्याची चर्चा करण्याचा आहे.

महाराष्ट्रात आणि भारतात काही असे लोक आहेत की, जे देशात काहीही झाले की, आंबेडकरांनी आधीच असे म्हटले होते असे म्हणत असतात. मग, तो नोटबंदीचा मुद्दा असो किंवा मग, कश्मीरचा असो. दुसरे असेही लोक आहेत की, ज्यांना आपल्या मुद्यात काही कच्चे दुवे आहेत असे वाटले की, हे आधीच आंबेडकरांनी म्हटले आहे असे म्हणतात. तसेच, आंबेडकरांच्या लिखाणातील मोडतोड करून काही ओळी किंवा वाक्य उचलून वापरतात. काही असेही लोक आहेत की, जे आंबेडकरांच्या नावावर साफ खोटे बोलतात त्यांना माहिती आहे की, खूपच कमी लोक असे आहेत की, जे बोलणे प्रत्यक्षात तपासून पाहतात. या अशा सर्व प्रकारांमुळे आंबेडकरांच्या नावावर अफवा, बनावट आणि अर्धवट माहिती पसरवणे हे नित्याचे काम झाले आहे.

कश्मीर संदर्भातही असेच काही होत आहे. म्हणून प्रत्यक्ष आंबेडकर काय म्हणाले हे समजून घेणे अधिक महत्त्वाचे आहे. जम्मू-कश्मीरच्या भारताच्या सोबतच्या संधीकाळात डॉ. आंबेडकर काय विचार करत होते. ह्या विषयी माझ्या वाचण्यात काही आलेले नाही. ते निश्चित काहीना काही विचार करत असतील पण, तो मला तरी उपलब्ध झालेला नाही. त्यामुळे त्याविषयी निश्चित सांगता येणार नाही. पण, २० आक्टोबर १९५१ साली त्यांनी जो केंद्रीय कायदामंत्री पदाचा राजीनामा दिला. त्यात त्यांनी अनेक मुद्यांची चर्चा केली आहे. त्यात कश्मीर प्रश्न एक आहे.

तत्कालीन सरकारसोबत अनेक मुद्यांवर मतभेद झाले म्हणून त्यांनी राजीनामा दिला. त्यात ते कश्मीर विषयक मुद्याची चर्चा करतांना लिहतात, ” पाकीस्थानशी वैमनस्य येण्याची दोन कारणे आहेत. एक कश्मीरचे प्रकरण आणि दुसरे म्हणजे पूर्व बंगालमधील भारतीय जनतेची वर्तमानपत्रावरून समजणारी कश्मिरी जनतेपेक्षा अनुकंपनीय परिस्थिती. असे असतांना फक्त कश्मीरचेच ढोलके आम्ही वाजवत आहोत. तरीपण आपण खर्या तत्वावर आपण भांडतच नाही असा माझा मुद्दा आहे. म्हणून कश्मीरची फाळणीच योग्य असे माझे प्रामाणिक मत आहे. भारताच्या फाळणीप्रमाणे कश्मीरमधील बुध्दधर्मीय व हिंदी भाग भारताकडे असावा व बहुसंख्याक मुसलमानांचा विभाग पाकीस्थानला जोडला जावा. कश्मिरातील मुसलमानांच्या प्रश्नांशी आमचा वास्तविक संबंध नाही. तो पाकिस्तान व तेथील स्थानिक मुसलमान यांचा प्रश्न आहे. त्यांनी तो वाटेल तसा सोडवावा. नाहीतर कश्मीरचे कश्मीरचे खोरे, जम्मू-लडाख विभाग व युध्दविराम विभाग असे तीन विभाग करावेत व फक्त कश्मीरच्या खोऱ्यातील विभागात सार्वमत घ्यावे.” (डॉ. बा. आं. लेखन आणि भाषणे-खंड २०, पृष्ट क्रमांक ४१७- ४१८)

यातून दोन गोष्टी स्पष्ट होतात की, एक म्हणजे आंबेडकर कश्मीरचीही फाळणी करून मुस्लिमबहुल ( कश्मीर खोरे) पाकीस्थानात आणि काही भाग म्हणजे जम्मू लडाख भारतात समाविष्ट करावा असे म्हणत होते. दोन म्हणजे कश्मीर खोऱ्यात जनतेचे सार्वमत घ्यावे. लोक पाकिस्तानात, भारतात जावू इच्छितात की, स्वतंत्र देश राहू इच्छितात हे कश्मीर खोऱ्यातील लोकांना ठरवू द्यावे.

डॉ. आंबेडकर हे मुळातच लोकशाहीचे पक्के समर्थन आणि पाठीराखे असल्यामुळे सर्व निर्णय लोकशाही पध्दतीने झाले पाहिजे असे मानत होते. सोबतच, लोकशाहीत सत्ताधारी पक्षासोबतच किंबहुना त्यापेक्षा जास्त विरोधी पक्षही अत्यंत महत्त्वाचा मानत होते. लोकशाहीमध्ये संख्याबळाच्या आधारे बहुसंख्याक लोक अल्पसंख्याक लोकांवर हावी होवू शकतात म्हणून अल्पसंख्याक लोकांच्या अधिकार आणि हक्कांचे जतन आणि संवर्धन लोकशाहीने केले पाहिजे असे मानत होते. म्हणूनच, राष्ट्रवादी असतांनाही राज्यांची स्वायत्तता जपली पाहिजे, सत्तेचे अतिरेकी केंद्रीकरण हे लोकशाहीला घातक आहे असे सातत्याने म्हणत असत.

लोकभावनेशी खेळून संख्याबळाच्या आधारे लोकशाही आणि संवैधानिक मुल्यांना फाट्यावर मारत कालचा कश्मीरविषयक निर्णय झाला आहे असे मला वाटते. त्याचे पुन्हा डॉ. आंबेडकरांचा आधार देवून समर्थन करणे हे तर एकीकडे इतिहासाची मोडतोड आणि दुसरीकडे बाबासाहेबांच्या विचारांचा अपमान आहे.

त्यामुळे, प्रचार आणि प्रपोगंडा याचा बळी न बनता याविषयी चर्चा करत रहा, प्रश्न उपस्थित करा आणि सोबतच, उत्तरे शोधत रहा आणि मागाही….!

देवकुमार अहिरे

लेखक सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ पुणे येथील संशोधन विद्यार्थी आहेत.

काश्मीर ही एक राजकीय समस्या आहे.काश्मीर भारताचा “अविभाज्य” भाग हा काश्मिरी लोकांची फसवणूक करून निर्माण केला आहे. काश्मीरमधील आजचा सुशिक्षित तरूणांना याची चांगलीच समज आहे आणि त्याचमूळे काश्मीर मधील 20-22 वर्षांचे तरूण देखील हातात बंदुक घेत, स्वतःच्या शरीराला स्फोटके बांधून आपला जीव देत आहेत व इतरांचाही घेत आहेत. कश्मिरच्या या जमिनीचा तुकड्यासाठी आजपर्यंत लाखो निष्पाप मारले गेले आहेत.यासाठी जेवढा भारत देश जबाबदार आहे तेवढाच पाकिस्तानही आहे.
काश्मीर हा ना भारताचा अविभाज्य भाग होता ना पाकिस्तानचा,काश्मिरी लोकांची संस्कृती ही पाकिस्तानी मुस्लिम व भारतीय हिंदू या दोघांपेक्षा वेगळी होती व आहे. आज भारत पाकिस्तान दोन्ही देश काश्मीरवरती आपला हक्क सांगत आहेत.काश्मीर हा मुस्लिम बहुसंख्य असल्याने फाळणीचा वेळेपासूनच पाकिस्तान त्यावर आपला हक्क सांगत आला आहे. 1971 चा युद्धातील आपल्या नामुष्कीनंतर पाकिस्तानने पंजाबमधील खलिस्तानी दहशतवाद देखील पोसला होता. त्याचप्रमाणे आज काश्मीरी फुटिरवाद्यांना नी दहशदवाद्यांना देखील पाकिस्तान मदत करत आहे.भारत देखील काश्मीर हा हाजारों वर्षांपासून भारत भुमीचाच भाग आहे हा युक्तिवाद देत काश्मीरवरील आपला हक्क दाखवत आहे.

भारत व पाकिस्तान हे दोन्ही देश आज काश्मीर वरील हक्क सोडण्यास तयार नाहीत.
पण काश्मीरचा राजकीय इतिहास अभ्यासला तर काश्मिरी लोकांचा स्वातंत्र्यची मागणी फार जुनीच आहे. काश्मीर “स्वातंत्र्याची ” मागणी ही भारत व पाकिस्तान हे दोन देश जन्माला येण्याचा आधी पासुनच होत आली आहे. त्याकाळी सत्तेत असणारा हिंदू राजा गुलाब सिंग याने काश्मिरचा हा भूभाग ब्रिटिशांकडून विकत घेतला होता. या गुलाब सिंगने तेथील मुस्लीमांवर अतिरेकी कर लावले, त्यांना गुलाम देखील त्याने बनवल होत,राजाला भेटण्यासाठी 1 रुपयांचा कर देखील द्यावा लागत.या क्रूर राजाचा विरोधात सगळ्यात पहिला जनाक्रोश काश्मीरमधे 1931 मधेच निर्माण झाला होता. तो चिरडून टाकण्यासाठी गुलाब सिंगने त्याचा सैन्याचा वापर करत 21 मुस्लिम प्रदर्शनकारींच्या कत्तली केल्या. पुढे स्वातंत्र्यनंतर हरीसिंग काश्मीरला घेऊन भारतात सामिल होईल या भितीने कश्मिरीमधील लोकांनी त्याचा विरोधात हिंसक बंड केले. तो चिरडून टाकत असताना 2 लाख काश्मीरी लोक मारले गेले. 
पुढे पंडित नेहरूंनी लोकशाही मार्गाने निवडुण दिलेले त्याकाळचे काश्मीरचे पंतप्रधान शेख अब्दुल्ला यांना देखील देशद्रोही ठरवत तरूंगात डांबून काश्मिरी जनतेला दिलेला “जनमताचा” आपला शब्द न पाळता, सर्वसामान्य जनतेचा विचार लक्षात न घेताच 1950 मध्ये Article 370 संविधानात घुसवून काश्मीरला भारताचा अविभाज्य भाग करून घेतले.”नेहरूंमूळेच काश्मीर भारतात आहे” या फसवणूकीला आजही देशात अभिमानाने मिरवल जात.

1987 चा निवडणुकांमध्ये भारतीय स्टेटकडून करण्यात आलेल्या काश्मिरी जनतेचा फसवणूकीचा विरोधात रस्त्यावर उतरून आंदोलन करणाऱ्या आंदोलनकर्त्यांवर देखिल अमानुष गोळीबार करून शेकडोंची हत्या भारतीय स्टेटने केली आहे.काश्मिरी लोकांचा Right to Self Determination नाकारणे, दिल्लीतील राज्यकर्त्यांनी कलम 370 हळूहळू कमजोर करत जाणे, भारतीय स्टेटने आपल्या सैनिकी शक्तीचा अतिरेकी वापर करणे याचमुळे काश्मिरी सुशिक्षित तरूणांचा मनात भारतीय स्टेटच्या विरोधात संताप निर्माण झाला आहे.खरतर 1987 याच गोळीबाराचा घटने नंतर भारतीय स्टेट विरोधात लढण्यासाठी काश्मिरी तरुणांनी हातात बंदुक घेत दहशदवादाचा मार्ग स्विकारला. भारतीय स्टेटसाठी हे बंदूकधारी तरूण दहशतवादी आहेत तर काश्मीरी लोकांसाठी स्वातंत्र्य सैनिक. बंदूकधारी फुटीरवादी बुहारन वानीची भारतीय सेनेने केलेल्या हत्येनंतर त्याचा अंत्यविधीतसाठी जमलेली काश्मीरी लोकांची गर्दी नी काश्मीरी जनतेचा आ क्रोश जगाच्या समोर येउ नये म्हणून अफजल गुरूचा मृतदेह त्याचा कुटुंबाला भारत सरकारने न देणे या दोन्ही घटना हेच स्पष्ट करत आहेत कि या बंदूकधारी फुटिरवाद्यांनाही काश्मीरी जनतेकडून प्रचंड समर्थन मिळत आहे. 
काश्मीरमधील जनतेचा मनात भारतीय स्टेट विरोधात खुप संताप आक्रोश आहे. असंतोष घुमत असलेल्या काश्मीर खोर्यात 1996 चा निवडणुकांमध्ये 10% चा आसपास तर 2004-09 चा लोकसभा निवडणुकांमध्ये 30% चाच आसपास मतदानाच प्रमाण राहिल आहे. हे प्रमाण 68% वरून कमी कमी होत 2018 चा स्थानिक स्वराज्य संस्थांचा निवडणुकांमध्ये आज फक्त 3% तर लोकसभा पोटनिवडणुकीमध्ये मधे 7% च राहिल आहे. या आकड्यावरूनही कश्मीरी जनतेचा मनातील भारतीय स्टेटविरोधात असलेला संताप तूमचा लक्षात येईल. 

भारताप्रमाणेच पाकिस्तानव्याप्त काश्मीर मधील कश्मीरी देखील आपल्या स्वातंत्र्यची मागणी आजही करत आहेत हे कसे विसरता येईल? पाकव्याप्त काश्मीरमधील फुटीरतावाद पाकिस्तान आपल्या सैन्याचा वापर करुन अमानुषपणे चिरडवूण टाकत आहे. बलूचिस्तानात हजारो फुटीरवादी कश्मीरी लोकांचा कब्री पाकिस्तानी सैन्याने खोदल्या असल्याच बलोच नेते बोलत असतात.भारतातही कमी अधिक प्रमाणात तेच घडत आहे.पण हे सत्य वास्तव स्विकारण्याची हिंमत आज भारतात कुणीही दाखवत नाही. 
काश्मीरच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्यात आजपर्यंत लाखो निष्पाप मारले गेले आणि याला जबाबदार भारतीय स्टेट सुद्धा आहे अस परखड सत्य मांडणारे विचारवंत भारतात सापडणे हे विरळच आहे.भारतात देशभक्तीपुढे सगळेच लाचार दिसतात.पश्चिमेकडचे विचारवंत सत्यासाठी, व्यक्तिस्वातंत्र्यसाठी स्टेटचा अनैतिक कुकृत्यां विरोधात बोलत लिहीत स्वतःफाशीवरती गेले आहेत.त्यामुळेच पश्चिमेकडे आज कुठ शांती व समृद्धी नांदते आहे.भारतात मात्र स्वतःला पुरोगामी लिबरल फ्री थिंकर समजणारे विचारवंत देखील देशभक्तीपुढे पंगु दिसतात म्हणूनच राज्यकर्त्यांनी केलेल्या अनैतिक कुकृत्यांच देखील देशभक्तीचा नावाखाली समर्थन केल जात.स्टेट विरोधात लिहण्या बोलण्याची,स्टेट विरोधात पंगा घेण्याची हिंमत भारतीय विचारवंतांचात नाही.उलट भारताने काश्मीरी जनतेला दिलेला जनमताचा शब्द का पाळला नाही याला अतार्किक कारण देत भारतीय स्टेटकडून करण्यात आलेल्या काश्मिरी जनतेचा फसवणुकी समर्थनच ते करत असतात. उदाहरणार्थ शेषराव मोरेंसारखे नावजलेले मराठी विचारवंतही “नेहररूंनी काश्मीरमध्ये जनमत घेण्यास नकार दिला कारण जर काश्मीर भारतात राहिला नसता तर त्याचे दुष्परिणाम म्हणून भारतीय मुख्य भूमीतील मुस्लीमांविरोधात दंगली भडकण्यात झाला असता” असा अतार्किक युक्तिवाद जेंव्हा ते देत असतात तेंव्हा भारतीय स्टेटने कश्मीरी जनतेचा केलेल्या फसवणुकीच एकप्रकारे ते समर्थनच करत असतात.स्टेट विरोधात लिहण्या बोलण्याची, सत्य स्पष्टपणे मांडण्याची भारतीय विचारवंताचात हिंमत नाही.हिंदू मुस्लीम दंगली आजही देशभरात होतच आहेत. काश्मीरमध्ये काश्मिरी पंडितांविरूद्ध देखील झाली आहेत. एकूण आज काश्मिरीमध्ये होणार आर्थिक नी मानवी संसाधनांचे नुकसान याचा विचार करता काश्मिरी लोकांना आपण दिलेले जनमत चाचणीचे शब्द पाळणे हेच भारत देशाचा जास्त हिताच ठरेल! नाहीतर हिंसा ही कायम होतच राहणार,राजकारणी सोडले तर फायदा कुणाचाही नाही. 
अमेरिकन पॉलिटिकल थिरीस्ट मूरे रूथबार्ड आपल्या Anatomy of State पुस्तकात म्हणतात “स्टेटला आपला प्रपोगंडा रेटत ठेवण्यासाठी स्टेटच समर्थन करणार्‍या विचारवंतांची गरज ही स्टेटचा बाजूने जनमत तयार करण्यासाठी असते.” भारतीय विचारवंतांसाठी राज्यकर्ते त्यांनी घेतलेले निर्णय,सैन्य,एकुणच शासनयंत्रणा म्हणजेच “देश व देशभक्ती” आहे.मग राज्यकर्त्यांनी घेतलेले निर्णय कितीही अतार्किक,अनैतिक,मानवी समजाला कंलक फासणारे देखील का नाही असोत त्याच समर्थन करणारे या देशात सगळेच दिसतील.
भाजप सरकारने हुकुमशाही पद्धतीने कश्मीरी जनतेला विश्वासात न घेताच व भारतीय संविधान डावलून कलम 370 हटविण्याचा घेतलेल्या निर्णयाच देखील स्वागत स्वतःला लिबरल पुरोगामी समजणारे भारतीय विचारवंत करत आहेत.गांधी स्वतःला अराजकतावादी म्हणवून घेत.आज देशात गांधींजींच नाव घेणारे विचारवंतही गांधींचा विचारांशी अप्रामाणिक तर स्टेटचाप्रपोगंडाला नावाजणारे स्टेटशी प्रामाणिक असणारे तर जनतेशी अप्रामाणिक दिसत आहेत. 

• सागर वाघमारे
• लेखक हे युवा अभ्यासक आणि राजकीय घडामोडीचे विश्लेषक आहेत

शेतकरी आत्महत्या होत असतांना आता कार्पोरेट क्षेत्रातील उद्योजक देखील आत्महत्या करायला लागले सुप्रसिद्ध कॅफे कॉफी डे CCD चे प्रवर्तक व्ही जी सिद्धार्थ यांनी केलेल्या आत्महत्येमुळे आत्महत्या हा मुद्दा पुन्हा ऐरणीवर आलाय. या आत्महत्येची माध्यमातून चर्चा सुरु आहे. संबंधित तपास यंत्रणा आपला तपास करतीलच प्रत्येक आत्महत्येनंतर ती तांत्रिक बाब सुरु होते.आत्महत्या कुणाची का असेना ती दुखद घटना असते. समाजात काही काळ चर्चा होते आणि परत शांतता दुसरी अशीच आत्महत्या होईपर्यंत. व्यक्ती जेवढा प्रसिद्ध तेवढाच चर्चेची व्याप्ती जास्त एवढेच.

विविध स्तरांतील लोकांच्या वाढत्या आत्महत्यांमुळे आत्महत्याग्रस्त समाज अशी आपली सामाजिक ओळख ठळक होत आहे हे चिंताजनक वाटते. 2012 मधे भारत सरकारने आत्महत्या संदर्भातील IPC मधील आत्महत्या हा गुन्हा ठरवणारे कलम रद्द केले ही मोठी दिलासादायक बाब होती. आत्महत्येचा प्रयत्न करणार्या व्यक्तीवर गुन्हा दाखल न करता त्या व्यक्ती च्या मानसिक सक्षमीकरणाचे प्रयत्न व्हावेत असा उद्देश त्या बदलामागे होता. आरोग्य मंत्रालयाने हा मुद्दा ऐरणीवर घेतला होता.

समाजशास्त्रीय दृष्टीकोनातून पाहिले तर आत्महत्या सामाजिक तथ्य आहे. आत्महत्या ही सामाजिक एकीकरणाच्या अभावाचा परिणाम आहे असे मानले जाते. संघटीत शक्तीशाली समाज आणि व्यवस्था व्यक्ती वर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करतात त्यामुळे व्यवस्थात्मक दबाव व्यक्ती ला आत्महत्या करण्यास प्रवृत्त करतो असे दिसते.
याचाच अर्थ व्यक्ती आणि समाजाचे संतुलन बिघडले की व्यक्ती संपत जातो. सामाजिक व्यवस्थांचा दबाव तर व्यक्ती च्या आत्महत्येमागे असल्याने आज आपण समाज म्हणून कुठल्या पातळीवर जगत आहोत हे वाढत्या आत्महत्यांवरून लक्षात येते.

आत्महत्यांचा मागे वरवर वैयक्तिक कारणे दिसत असली तरीही व्यवस्थात्मक दबावाचाच व्यक्ती बळी ठरतो आहे हे विविध स्तरांमधील आत्महत्यांमधून सिद्ध होते.

रजिस्ट्रार जनरल आँफ इंडिया च्या पुढाकाराने भारतातील आत्महत्यांचा शास्त्रीय अभ्यास लँन्सेट या जगप्रसिद्ध वैद्यकीय नियतकालिकाने करून आँगस्ट 2012 ला प्रसिद्ध केला आहे. त्यानुसार भारतात दरवर्षी 2 लाख लोकांच्या आत्महत्या होतात असा निष्कर्ष होता आता 2019 ला आपण जर नँशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरो चा अहवाल पाहिला तर ही संख्या निश्चितच वाढलेली दिसेल. अशी सामाजिक परिस्थिती गंभीर आहे असे लँन्सेट च्या अहवालानुसार दिसते.
लँन्सेट च्या अहवालानुसार आत्महत्यांमुळे होणार्या म्रुत्युची संख्या एचआयव्ही ने होणाऱ्या म्रुत्यु पेक्षा दुप्पट आहे.

लँन्सेट या वैद्यकीय क्षेत्रातील जगविख्यात नियकालीचे शास्त्रीय अध्ययन वाचले तर आत्महत्या ही बाब खूपच चिंताजनक आहे.

आत्महत्येच्या शास्त्रीय अभ्यासानुसार जैव- मनो- सामाजिक अशा तीन प्रकारच्या कारणांच्या एकत्रीकरणाच्या परीणामांमुळे एखाद्या व्यक्ती च्या मनात आत्महत्येचा विचार येतो.
मेंदू मधील सिरोटीन या जैव घटकाची कमतरता आत्महत्येचा विचार करणार्या माणसाच्या मनात असते. काही प्रमाणात आनुवंशिकता देखील कारणीभूत असते हे शास्त्रीय सत्य आहे.

मानसिक अस्वस्थता, नैराश्य, एकाकीपण, अस्थिर स्वप्रतीमा, अशी अनेक कारणे आणि त्यामागील आणखी जगण्याच्या संघर्षातील अनेक कारणे आत्महत्येमागे असतात.

भारतीय समाजात तथाकथित प्रतिष्ठेपायी किंवा अज्ञानामुळे किंवा गैरसमजामुळे मानसिक अस्वस्थता लपविण्यासाठी लोक आटापिटा करतांना दिसतात. साधा ताप आला खरचटले तरी दवाखान्यात पळणारे लोक मानसिक अस्वस्थता लपवतात. आपण समुपदेशक किंवा मानसोपचार तज्ञाकडे गेलो तर लोक आपल्याला पागल समजतील ही भीती लोकांच्या मनात असल्याने तथाकथित सामाजिक प्रतिष्ठेच्या दबावाखाली एकाकीपणे कुढत बसतात. तथाकथित प्रतिष्ठेपायी व्यक्त होणे टाळतात. व्यक्त न होऊ शकल्याने व्यक्ती च्या मनावरील दडपण वाढत जाते.
असा माणूस एकाकी पडून नैराश्याने घेरला जातो अशा परिस्थितीत जास्त काळ राहिल्यास आत्महत्येची शक्यता वाढत जाते.
एकंदरीतच आत्महत्ये संदर्भात मानसशास्त्रीय, समाजशास्त्रीय जैवशास्रीय संशोधन खूप आहेत. तरीही आपण कुटुंब म्हणून समाज म्हणून शासन म्हणून व्यक्ती च्या मानसिक अस्वस्थतेची सुयोग्य दखल घेण्यात कमी पडतो.

आत्महत्येमुळे केवळ एक माणूस संपत नाही तर त्याचे कुटुंब आप्त संकटात सापडतात त्यांचे जगणे अस्थिर होते त्याचे कौटुंबिक सामाजिक परीणाम आपण पाहातच आहोत
आत्महत्या हा गंभीर बाब असतांना देखील जवळपास बहुसंख्य आत्महत्या प्रकरणात व्यक्ती ची अस्वस्थता लक्षात येऊनही स्वकियांनी दाखवलेली अनास्था दुर्लक्ष देखील व्यक्ती च्या आत्महत्येला अप्रत्यक्षपणे हातभार लावणारे ठरते. आपल्याला सर्व असूनही आपल्या अस्वस्थतेची कुणीही दखल घेत नाही आपण जगण्यासाठी अपात्र आहोत ही भावना व्यक्ती च्या मनात घर करून व्यक्ती आत्महत्येस कारणीभूत ठरते.

वाढत्या आत्महत्या ह्या मानसिक आणि समाजिक अस्वस्थतेच्या निर्देशांक आहेत. म्हणूनच समाज म्हणून आपण सजग आणि संवेदनशील राहणे गरजेचे आहे.
माणस हल्ली स्वतंत्र नाही तर एकाकी व्हायला लागली आहेत. ही आपली सामाजिक शोकांतिका आहे.

अशी आधारहिन एकाकी माणसे अविवेकी आणि नकारात्मक आधारात मोठ्या प्रमाणात अडकत आहेत नव्हे तसे भरपूर सापळे लागलेले दिसतात. मनस्वास्थ्यासाठी समुपदेशन व शास्त्रीय मार्गदर्शन न घेता नको त्या आभासी मार्गाने जात आहेत. हे सामाजिक दूरावस्थेचे लक्षण आहे.

माणसाला जगायला आधार हा लागतोच . एकाकी माणूस जगणे कठीणच असते. माणसे आपापल्या परीने आपापले आधार शोधत असतात अशा वेळेस आधाराच्या अनेक निसरड्या वाटा लागतात आणि माणसे फसतात. शास्त्रीय आणि विवेकी आधार निवडणे केव्हाही हितकारक पण अविवेकी आधारात फसून नंतर समुपदेशनासाठी येतात तेव्हा उशीर झालेला असतो तरीही शास्त्रीय समुपदेशनातून माणसे सक्षम होऊ शकतात हा माझा समुपदेशनातील अनुभव आहे.

आपण निवडलेला आधार जर अविवेकी, सदोष, फसवा असेल तर आपण सक्षम होण्याऐवजी आणखी कमकुवत आणि अस्वस्थ होत जातो आणि मूळ प्रश्न तसाच राहतो.
आपल्या कौटुंबिक ,सामाजिक, राजकीय, आर्थिक, धार्मिक, सांस्कृतिक या संघटीत व्यवस्था जर व्यक्ती वर दबाव निर्माण करत असतील तर आत्महत्या ग्रस्त समाज ही आपली ओळख कायमच राहील. या सर्वच संघटीत व्यवस्थांनी व्यक्ती चे स्वातंत्र्य, अभिव्यक्ती चे स्वातंत्र्य आणि जगण्यासाठी लागणारा स्वस्थ मुक्त अवकाश मान्य केला पाहिजे या व्यवस्था आणि व्यक्ती मधील संतुलन असणे अतिशय महत्त्वाचे आहे. आजची गरज आहे.
शेवटी जगण्याची तत्त्वज्ञान कितीही उदात्त असलीत तरीही त्यांचा कालसुसंगत व्यावहारीक जीवनाशी ताळमेळ जमलाच पाहिजे. व्यक्ती आणि समाजाचे ताळमेळ ठेवणारे मार्ग प्रशस्त करीत आनंददायी शाश्वत सम्रुद्ध समाजासाठी एकत्र येऊयात… संवेदनशील आणि संवादी राहुयात.

लोकमित्र संजय का. सोनटक्के

जगातील सर्वात मोठी लोकशाही असलेल्या भारतात गेल्या काही वर्षात स्वतंत्र आणि जबाबदार पत्रकारितेचा अवकाश आक्रसत असल्याचे आपल्याला दिसत आहे.नव्या माहिती तंत्रज्ञानाच्या प्रभावाने बदलत चाललेले माध्यमांचे स्वरुप, माहिती आणि मते यांचे वाढते बाजारीकरण,सरकारची वाढती बंधने आणि सर्वात चिंताजनक म्हणजे लोकसंमत एकाधिकारशाही तसेच धार्मिक,वांशिक,आणि मूलतत्त्ववादी राष्ट्रवाद यामुळे विभाजनवाद,असहिष्णुता आणि हिंसा यांना आलेला भर असे अनेक घटक याला कारणीभूत आहेत. टेलिव्हिजन पत्रकार रविशकुमार हे या साऱ्या धोक्यांविरुद्धचा एक लक्षणीय आवाज बनले आहेत. पूर्वोत्तर भारतातील हिंदीभाषिक बिहारच्या जितवारपूर नावाच्या खेड्यात ते लहानाचे मोठे झाले.दिल्ली विद्यापीठातून इतिहास आणि पब्लिक अफेअर्स या आपल्या त्यावेळच्या आवडीच्या विषयात त्यांनी पदव्युत्तर शिक्षण घेतले.1996 मध्ये ते न्यू दिल्ली टेलिव्हिजन नेटवर्क (NDTV) या त्यावेळच्या अग्रेसर टी व्ही चॅनेलमध्ये रुजू झाले. अगदी सामान्य वार्ताहर म्हणून सुरुवात करुन ते प्रगती करत राहिले.देशातील बेचाळीस कोटींहून अधिक हिंदी भाषिकांना आकर्षित करण्यासाठी NDTV ने आपले स्वतंत्र चॅनेल सुरु केले तेव्हा रविशकुमार यांना Prime Time नावाचा आपला स्वतःचा स्वतंत्र कार्यक्रम मिळाला.आज NDTV चे वरिष्ठ कार्यकारी संपादक म्हणून काम करणारे रविशकुमार देशातील सर्वात प्रभावी पत्रकारांपैकी एक बनले आहेत. ज्या प्रकारच्या पत्रकारितेचे रविशकुमार प्रतिनिधी बनले आहेत त्यातूनच त्यांचे वेगळेपण प्रामुख्याने दिसून येते. माध्यमातील वातावरण राज्यसंस्थेच्या अवाजवी हस्तक्षेपाने धोक्यात आलेले आहे.पक्षपाती अंध राष्ट्राभिमानी, ट्रोल्स आणि तद्दन खोट्या बातम्यांचे प्रसारक यांच्यामुळे विखारी झालेले आहे. बाजारातील मानांकनाच्या स्पर्धेमुळे माध्यमात झळकते व्यक्तित्व, लोकांची आवड आणि लोकांच्या भावना कुरवाळणारा सनसनाटीपणा यांनाच सर्वाधिक महत्त्व प्राप्त होत आहे. अशा वेळी रविश मात्र सौम्य,समतोल आणि वस्तुनिष्ठ वार्तांकनाच्या व्यावसायिक मूल्यांनाच प्रत्यक्षात अग्रस्थान मिळाले पाहिजे असा जोरदार आग्रह धरत राहिले आहेत.त्यांचा NDTV वरील प्राईम टाईम हा कार्यक्रम समाजातील ज्वलंत प्रश्न घेतो,त्यावर गांभीर्याने संशोधन करतो आणि या समस्या वीसवीस कार्यक्रम होतील इतक्या सांगोपांग पद्धतीने चर्चेला घेतो.हा कार्यक्रम सामान्य माणसाच्या प्रत्यक्ष जीवनातील नीट उघडकीस न आलेल्या समस्या हाताळतो. मैलावाहू कामगारांच्या ,हाताने रिक्षा ओढणाऱ्या मजुरांच्या,सरकारी नोकरांच्या दुरावस्थेच्या, देशोधडीला लागलेल्या शेतकऱ्यांच्या ,अपुरे अर्थसहाय्य मिळणाऱ्या सरकारी शिक्षणसंस्थांच्या,रेल्वेच्या अकार्यक्षम कारभाराच्या या समस्या असतात. रविश गरीबांशी सहज संवाद साधतात,सर्वदूर प्रवास करतात आणि समाज माध्यमांद्वाराही आपल्या प्रेक्षकांशी संपर्क राखत त्याचा वापर त्यांच्याकडून आपल्या कार्यक्रमाला विषय मिळवण्यासाठी करतात. जनाधिष्ठित पत्रकारितेचा वसा घेतला असल्याने आपल्या वार्ताकक्षाला ते लोकांचा वार्ताकक्ष म्हणतात. एखादी नाट्यपूर्ण क्लृप्ती अधिक परिणामकारक ठरेल असे वाटले तर ती करणे रविश टाळत नाहीत. टीव्ही वरील चर्चा किती खालच्या दर्जाची होत आहे हे नाट्यपूर्ण रीत्या दाखवण्यासाठी 2016 साली असा एक नाविन्यपूर्ण उपक्रम त्यांनी केला.या कार्यक्रमाच्या सुरुवातीला रविशकुमार आताचे टी व्ही कार्यक्रम म्हणजे नुसत्या कर्कश ,कठोर आरडाओरडीने भरलेले अंधारविश्व बनले आहे हे प्रेक्षकांना सांगताना दिसतात.आणि मग पडदा पूर्ण अंधारा होतो.त्या अंधारात तासभर विविध टीव्ही कार्यक्रमाचे,त्यातील छोट्या मुलाखती,चर्चा यांचे एकावर एक कुरघोडी करणारे,कर्कश आवाज कानावर पडत राहतात. विखारी धमक्या,उन्मादी गोंगाट, शत्रूच्या नरडीचा घोट घेऊ पाहणाऱ्या जमावाचे चित्कार असे वेगवेगळे आवाज नुसते ऐकत राहतात प्रेक्षक. स्वत:चे भावनाविकार मध्ये न येऊ देता आपले म्हणणे नीट पोहोचवण्यावर रविशकुमार यांचा नेहमीच भर असतो.

चर्चेचे संचालन करताना रविश शांत परंतु भेदक असतात.संबंधित विषयाची सांगोपांग माहिती त्यांच्यापाशी असते. ते पाहुण्यांवर कुरघोडी करायला जात नाहीत.आपले म्हणणे नीट मांडण्याची पुरेशी संधी ते त्यांना देतात.मात्र अत्युच्च अधिकाऱ्यांनाही आपल्या जबाबदारीची जाणीव करुन द्यायला, माध्यमांवर आणि देशातील सार्वजनिक चर्चेच्या स्तरावर टीका करायला ते कचरत नाहीत. यामुळेच या किंवा त्या बाजूच्या माथेफिरु पक्षपाती लोकांकडून त्यांना त्रास आणि धमक्या दिल्या जातात.या साऱ्या संकटांना आणि संतापाला तोंड देत दोषदर्शी आणि सामाजिक दृष्ट्या जबाबदार अशा माध्यमाचा अवकाश सुरक्षित राखून त्याचा विस्तार करण्याचे आपले काम रविश सातत्याने करत आहेत.लोकांची सेवा हीच केंद्रस्थानी असलेल्या पत्रकारितेवर त्यांची दृढ श्रद्धा आहे म्हणून रविशनी पत्रकार कुणाला म्हणावे हे अगदी सोप्या शब्दात थोडक्यात सांगितलंय,
” तुम्ही लोकांचा आवाज बनला असाल तरच तुम्ही पत्रकार आहात.”

2019 च्या रॅमन मॅगसेसे पुरस्कारासाठी रविश कुमार यांची निवड करुन विश्वस्त निधीचे संचालक अत्युच्च दर्जाच्या व्यावसायिक, नीतिमान पत्रकारितेशी असलेल्या त्यांच्या अविचल निष्ठेचा; सत्य, स्वातंत्र्य आणि प्रामाणिकपणा यांच्या बाजूने सतत उभे राहताना त्यांनी दाखवलेल्या नैतिक धैर्याचा आणि ज्यांना आवाज नाही त्यांना सन्मानपूर्ण आणि खणखणीत आवाज देण्याने, धैर्याने पण सौम्यपणे सत्तेला सत्य सुनावण्यानेच लोकशाही व्यवस्था प्रगतीपथावर नेण्याच्या आपल्या उदात्त ध्येयाची पूर्ती पत्रकारिता करते यावरील त्यांच्या विवेकी विश्वासाचा सन्मान करत आहे.

(A quick traslation by Anant Ghotgalkar)

पत्रकारितेच्या माध्यमातून जनतेचा आवाज बुलंद केल्याचा गौरव म्हणून एनडीटीव्ही वृत्तवाहिनी मध्ये कार्यरत जेष्ठ पत्रकार रविश कुमार यांना २०१९ चा रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार घोषित करण्यात आला आहे.

रविश कुमार याना हा पुरस्कार त्यांच्या धाडसी आणि बेधडक पत्रकारितेकरिता दिला जात असल्याची घोषणा करण्यात आली आहे. रविश कुमार हा पुरस्कार प्राप्त करणारे ११ वे भारतीय व्यक्ती आहेत. या वर्षी हा पुरस्कार एकूण पाच लोकांना देण्यात आला असून ज्यात रवीश कुमार व्यतिरिक्त म्यांमार च्या सी विन, थाइलैंड च्या अंगहाना नीलपाइजित, फिलिपींस च्या रमेंड आणि दक्षिण कोरिया च्या किम जोंग यांनाही हा पुरस्कार देण्याची घोषणा करण्यात आली आहे.

देशभरात जमावाकडून होणाऱ्या हिंसाचाराच्या (Mob Lynching) च्या घटनांमध्ये वाढ झाली असून हा मुद्दा युनो च्या चर्चेतही पोचला आहे. नाटककार, दिग्दर्शक एस.रघुनंदन यांनी नुकताच ईश्वराच्या नावावर होत असलेल्या मॉब लिंचीग विषयी चिंता व्यक्त पुरस्कार स्वीकारण्यास नकार दिला आहे. भारताकडून संविधानातील तरतुदींप्रमाणे काम करण्याची मागणी संयुक्त राष्ट्रामध्ये मॉब लिंच च्या संदर्भातील चर्चेत पुढे आली. त्यानंतर भारतातील वेगवेगळ्या क्षेत्रातील 49 दिग्गजांनी हाच प्रश्न उपस्थित केला असून मॉब लिंचिंग करणाऱ्यांवर कठोर कारवाईची मागणी प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी यांच्याकडे पत्र लिहून केली आहे. सोबतच या पत्रात त्यांनी देशात असहमतीला चिरडले जाणार नाही, असे वातावरण निर्माण करण्याची मागणी या मान्यवरांनी पत्रातून केली आहे.

     देशभरात जमावाने कायदा हातात घेत हत्या केल्याच्या घटना घडत आहेत. यात गोहत्येचा संशय, जय श्रीराम म्हणण्यास सक्ती,मुलं पळवल्याच्या अफवा आणि इतरही कारणांचा समावेश आहे. मात्र, धार्मिक ओळख पटवून अल्पसंख्यांकांना लक्ष्य करण्याचे प्रमाण यात सर्वाधिक असल्याचे समोर आले आहे. या दिग्गजांनीही हाच मुद्दा केंद्रस्थानी ठेऊन देशात होत असलेल्या मॉब लिंचिंगच्या घटनांवर गंभीर चिंता व्यक्त केली आहे. पंतप्रधान मोदींना लिहिलेल्या या पत्रात इतिहासकार रामचंद्र गुहा,चित्रपट दिग्दर्शक मणिरत्नम,  अनुराग कश्यप, अदूर गोपालकृष्णन,
 कोंकना सेन  यासारख्या प्रसिद्ध व्यक्तींच्या स्वाक्षरी आहेत.

“आपलं संविधान भारत एक धर्मनिरपेक्ष, समाजवादी, लोकशाही प्रजासत्ताक राज्य असल्याचे सांगतं. येथे सर्व धर्म, समूह, लिंग, जाती समान आहेत. म्हणूनच प्रत्येक नागरिकाला आपल्या संविधानाने दिलेल्या अधिकाराप्रमाणे आनंदाने जगता यावे यासाठी मॉब लिंचिंगच्या घटना थांबवायला हव्यात.” असे प्रधानमंत्री मोदींना लिहिलेल्या या पत्रात म्हटले आहे,

या पत्रात या दिग्गजांनी आकडेवारीसह अशा घटनांची नोंद घेतली असून तात्काळ मुस्लीम, दलित आणि अन्य अल्पसंख्याकांविरुद्धच्या लिंचिंगच्या घटना रोखण्याची मागणी केली आहे.

लिंचिंगच्या ६२ टक्के घटना मुस्लिमांविरोधात..

 १ जानेवारी २००९ ते २९ ऑक्टोबर २०१८  दरम्यान ९१ नागरिकांची हत्या झाली आणि ५७९ नागरिक जखमी झाले. भारताच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात मुस्लिमांची संख्या १९ टक्के आहे. मॉब लिंचिंगच्या ६२ टक्के घटना या नागरिकांविरोधात झाल्या. ख्रिश्चनांची लोकसंख्या २ टक्के आहे, त्यांच्याविरोधात १४ टक्के गुन्हे झाले आहेत. नोंद करण्यात आलेले ९० टक्के गुन्हे मे २०१४ नंतर म्हणजे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी सत्तेत आल्यानंतर झाले आहेत. 

ही आकडेवारी देत मॉब लिंचिंगसारखा गुन्हा करणाऱ्यांविरोधात काय कारवाई करण्यात आली आहे? असा प्रश्न उपस्थित केला आहे. पत्रामध्ये पुढे त्यांनी ” तुम्ही संसदेत लिंचिंगच्या घटनांचा निषेध केला आहे, मात्र ते पुरेसं नाही. असे गुन्हे अजामिनपात्र असावे आणि दोषींना अशी शिक्षा व्हावी की त्यातून इतरांनी धडा घ्यावा. जर हत्येच्या आरोपींना विना पॅरोल जन्मठेपेची शिक्षा दिली जाते, तर मग लिंचिंग प्रकरणात असे का नाही? उलट हा तर आणखी घृणास्पद गुन्हा आहे. आपल्या देशातील कोणत्याही नागरिकाला भीती आणि दहशतीखाली जगावे लागू नये, असं आम्हाला वाटतं.” अशी भूमिका घेतली आहे.
या पत्रात असहमती आणि लोकशाही यांच्या संबंधावरही प्रकाश टाकण्यात आला आहे. “असहमतीशिवाय लोकशाही वाढू शकत नाही. जर कुणी एखाद्या सरकारविरोधात मत व्यक्त करत असेल तर त्याला देशविरोधी किंवा शहरी नक्षल म्हणून घोषित करायला नको. सत्ताधारी पक्षावरील टीका म्हणजे देशावरील टीका नाही. कोणताही पक्ष सत्तेत असेल तर तो देशाचं प्रतिक होत नाही. तो पक्ष देशातील अनेक पक्षांपैकी केवळ एक पक्ष आहे. म्हणूनच सरकारविरोधात बोलणे किंवा भूमिका घेणे देशविरोधी भावना व्यक्त केल्यासारखे नाही.

देशात असहमतीला चिरडले जाणार नाही, असे वातावरण तयार करण्याचीही मागणी या मान्यवरांनी केली.

प्राचीन भारताचा इतिहास जितका समृद्ध आहे, तितकाच किंबहुना त्याहीपेक्षा अधिक प्रमाणात दक्षिण भारताचा इतिहास समृद्ध आहे. मध्ययुगीन बारावे शतक हे परिवर्तनाचे शतक मानले जाते. आजपासून ९०० वर्षांपूर्वीची सामाजिक परिस्थिती खूप बिकट होती. माणूसच माणसाचा गुलाम बनला होता. मराठी कष्ट न करता फुकट खाणारा वर्ग समाजात वाढत होता. कष्ट करणारे अठरा आलुतेदार आणि बारा बलुतेदार कष्ट करत होते. शेटजी-भटजी, ब्राह्मण या फुकटचे खाणाऱ्या लोकांची संख्या मोठी असली तरी बहुसंख्य बहुजनांचे मोठ्या प्रमाणात शोषण केले जात होते. धर्माच्या नावाखाली अधर्माचे स्तोम माजले होते. शूद्रांचा स्पर्श बाट समजला जात होता. समाज अंधश्रद्धेत जखडला गेला होता. दगड धोंड्याला देव मानून पूजा करणाऱ्या लोकांचा वर्ग मोठा होता. राजे-महाराजे लढाया करण्यामध्ये व्यस्त होते. बहुदेव उपासना वाढली होती. निती- नैतिकतेपेक्षा भोळा भक्तीभाव वाढला होता. दंभ-दांभिकता वाढली होती. यज्ञ, होम-हवन, पशुहत्या, सोवळे-ओवळे, व्रतवैकल्य, अवडंबर आणि बुवाबाजी वाढली होती. कल्पोकल्पित ग्रंथांना प्रमाण मानून समाज नागवला जात होता. याच शतकांमध्ये प्रस्थापित समाजव्यवस्था बदलण्याचे आणि समग्र समाजक्रांती घडविण्याचे काम महात्मा बसवण्णांनी बाराव्या शतकामध्ये केले.
तत्कालीन मंगळवेढा राज्यावर कलचुर्य राजा बिज्जल राज्य करीत होता. त्याच्या मंगळवेढा राज्यातील बागेवाडी या छोट्या गावात मंडगी मादिराज आणि मादलांबिका या पाशुपत शैव कम्मे कुळातील दांपत्याच्या पोटी २५ एप्रिल ११०५, वैशाख शुद्ध तृतीया, अक्षय्य तृतीया दिवशी महात्मा बसवण्णांचा जन्म झाला. बसवण्णा हे मादिराज आणि मादलंबिका यांचे तिसरे संतान होते. त्यांच्यापूर्वी देवराज आणि अक्कनागाई ही दोन रत्ने त्यांना प्राप्त झाली होती. बसवण्णा बालवयापासूनच चाणाक्ष बुद्धीचे होते. समाजातील सर्व घटनांचेे बसवण्णा निरीक्षण करत. आई-वडिलांना प्रश्न विचारत यज्ञात पशु प्राण्यांचा व बोकडाचा बळी का देतात ? देव प्राण्याचा बळी मागतो का ? मंदिरात अस्पृश्यांना प्रवेश का नाही ? अस्पृशांना ओंजळीतून पाणी का वाढतात? माणसे माणसाशी माणसाप्रमाणे का वागत नाहीत ? असे प्रश्न बसव उपस्थित करू लागले. आजचा दिवस शुभ आहे, अमुक तिथी अशुभ आहे. अमुक दिवस शुभ आहे, असे म्हणणाऱ्या लोकांना बसवण्णा म्हणतात,
आज-उद्या नका म्हणू, आजचा दिवस शुभ शरण म्हणणाऱ्यास, आजचा दिवसच शुभ हर शरण म्हणणाऱ्यास, आजचा दिवस शुभ कुडलसंगम देवास न चुकता स्मरणाऱ्यास.

बाराव्या शतकातील शरणांचे तत्त्वज्ञान हे मानव केंद्री होते, ते समाजकेंद्री होते. ज्योतिष, पंचांग, भविष्य, वास्तुशास्त्र, कर्मकांड, अवडंबर, जातिवाद, स्पृश्य-अस्पृश्य भेद, लिंगभेद, ऐतखाऊवृत्ती, दंभ-दांभिकता, संन्यासवाद, यज्ञयाग, होम-हवन, अनाचार यावर बसवण्णांनी कडाडून प्रहार केला. शरणांनी या सर्वाला विरोध केला. बालपणीच्या काही प्रसंगातून बसवण्णांचे वेगळेपण समजून येते. बसवण्णांचा केत नावाचा चांभाराचा मित्र बसवण्णांसाठी जोडे घेऊन येतो. तेव्हा त्या केत नावाच्या चांभाराच्या मित्राला स्पर्श करू नको, असे बसवाची आई बसवाला सांगते. बसवण्णांना प्रश्न पडतो, त्याने बनवलेले जोडे आपल्याला चालतात तर त्याचा स्पर्श का चालत नाही? बहुदेव उपासना करणाऱ्या आपल्या वडिलांना बसवण्णा अंगणात खड्डे खोदून एकदेव उपासनेचे महत्व पटवून देतात. यज्ञ-हवन करणाऱ्या दांभिक भटजी अग्नीला देव मानतात. अग्निमध्ये खाण्यायोग्य दूध, तूप, तीळ, तांदूळ, महागडे जिन्नस टाकून त्याची नासाडी करतात. पण तो अग्नी जेव्हा त्यांचे घराला भस्मसात करण्याचा प्रयत्न करतो तेव्हा तो अग्नी देव राहत नाही. प्रसंगी ज्या अग्नीत भटजी तूप टाकतात त्याच अग्नीवर ते गटारीचे पाणी, माती टाकतात. हाच दांभिकपणा बसवण्णा वचनात सांगतात.

अग्नीला देव मानून त्यामध्ये आहुती देणाऱ्या ब्राम्हणाच्या घराला आग लागली असता, मोरीचे पाणी टाकतात, रस्तावरची धूळ टाकतात, आरडाओरडा करतात , अग्नीची स्तुती करायची सोडून निंदा करतात, कुडलसंगमदेवा.
भावार्थ: कर्मकांड करणाऱ्या , होम-हवन करणाऱ्या ब्राम्हणांचा ढोंगीपणा उघड करताना बसवण्णा म्हणतात, हे ब्राम्हण पुरोहित यजमानांच्या घरी जाऊन होम हवन करतात, अग्नी देव आहे म्हणून सांगतात. त्या अग्नीला तृप्त करण्यासाठी अग्नीत तूप, तांदूळ,तीळ इ. धान्य होमात यज्ञात टाकून जाळून वाया घालवतात. त्या अग्नीची तोंड भरून स्तुती करतात मात्र तोच अग्नी त्यांच्या घराला लागला की मात्र मोरीचे , गटारीचे पाणी आणि रस्त्यावरची धूळ माती टाकून आग विझवण्याचा प्रयत्न करतात.आरडाओरड करून मदतीसाठी लोकांना गोळा करतात. अग्नीची स्तुती करायची सोडून निंदानालस्ती करतात. अग्नीला शिव्या देतात, नावे ठेवतात.
पुढे बसवण्णा प्राथमिक शिक्षण पूर्ण करून पुढील शिक्षण घेण्यासाठी कुडलसंगमला गेले. त्याकाळी कुडलसंगम पाशुपत शैवांचे ज्ञान केंद्र होते. कृष्णा, घटप्रभा, मलप्रभा नद्यांच्या संगमावर असणाऱ्या कुडलसंगम क्षेत्रांमध्ये बसवांनी वीस वर्ष शिक्षण घेतले. अध्ययन केले. प्राच्यविद्या, प्राच्यभाषा, धर्मग्रंथ, धर्मशास्त्र, पुराणे, वेद, आगम-निगम स्मृतिग्रंथ षडदर्शने उपनिषिदे शैव पंथ गणित सामुद्रिक शास्त्र, शैवपंथ, जैन, बौद्ध धर्माचा अभ्यास केला. हे वीस वर्ष बसवाची बहिण नागाई त्यांच्यासोबत होती. शिक्षण पूर्ण झाल्यावर बसवण्णांची आणि मामा बलदेवाची भेट झाली. मामाच्या सांगण्याला मान देऊन बसवण्णा कुडलसंगम सोडून मंगळवेढ्याला आले. बिज्जल राजाच्या दरबारात कारणिक म्हणून नोकरी मिळवली. ऐन तारुण्यात आलेले बसवण्णा सूंदर रूपवान ज्ञानाने प्रगल्भ विचारांची विशिष्ट उंची लाभलेले युवक बनले. बसवण्णा समाजप्रिय व्यक्तिमत्व बनले. सर्वगुणसंपन्न बसवण्णा आपले जावई व्हावे, अशी आशा मनात धरून मामा बलदेव यांनी आपली मुलगी गंगाबिकाशी विवाह करावा, असा आग्रह केला. मामाच्या आग्रहाला मान देऊन बसवण्णा गंगाबिकेशी विवाहबद्ध झाले.
मंगळवेढ्यात असताना बसवण्णांनी समाजजीवनाचे बारकाईने निरीक्षण केले. समाजातील जातिभेद, लिंगभेद, उच्चनीचभेद या सर्वांतून समाजाला मुक्त करण्यासाठी बसवण्णा चिंतन करू लागले. पुढे बिज्जल राजा चक्रवर्ती झाला. कल्याण चालुक्य राजाच्या मांडलिक असणारा बिज्जल कल्याण राज्याचा राजा झाला. आपल्या प्रगल्भ बुद्धिमत्तेच्या जोरावर बसवण्णा कल्याण राज्याचे प्रधानमंत्री झाले. कल्याणमध्ये बसवण्णांच्या कार्याला गती मिळाली.बसवण्णांना त्यांच्या कुटुंबाची साथ मिळाली. अग्रजापासून अंत्यजापर्यंत सर्वजण बसवण्णांच्या शरण चळवळीत सामील झाले. त्या चळवळीत झालेल्या सहभागी पुरुषांना आणि स्त्रियांना अनुक्रमे शरण-शरणी अशी नावे मिळाली. शरण चळवळीचे रूपांतर पुढे स्वतंत्र लिंगायत धर्मामध्ये झाले. लिंगायत धर्माची धर्मांतही झालेल्या शरणांची पूर्वाश्रमीची जात नष्ट झाली. अग्रज-अंत्यज यांच्यात रोजी बेटी व्यवहार सुरू झाले जातीच्या भिंती तुटून पडल्या बसवाच्या शरणचळवळरुपी झाडाला समता, समानता, बंधुता, विवेक, कायक, दासोह याची फळे आली. समाजाच्या प्रत्येक थरातून स्त्री-पुरुष बसवण्णांच्या लिंगायत चळवळीत सामील झाले, ते शरण झाले.
शरण म्हणजे शरण परिवारात राहणारा, वचनांवर विश्वास ठेवणारा, नित्य,सत्य-शुद्घ दासोह करणारा ,चर्चा-अनुभाव-अनुभव करणारा, लिंग-जाती इ. भेद न मानणारा, मुक्त व्यक्ती म्हणजे शरणी-शरण पण हीच व्याख्या २१ व्या शतकाला अनुसरुन करावी लागेल, ती अशी होईल- निजमुक्त, निर्मोही, जाती-लिंग-वर्ण-वर्ग इ. भेद विरहित, कायकनिरत, दासोही, अनुभवी म्हणजेच शरण
मातंग चेन्नय्या, डोहर कक्कय्या, हडपद अप्पाण्णा, नुलीय चंदय्या, कुंभार गुंडय्या, चांभार हरळय्या, अंबिगर चौडय्या, मेदार बुरुड केतय्या, तुरुंगाहि रामण्णा, मादार धूळय्या, वैद्य संगण्णा, कन्नप्पा तेली, किन्नरी बोमय्या, अल्लमप्रभु, बहुरुपी चौडय्या, शरण सुरय्या, शरण उरलिंगदेव हे शरण शुद्रतिशूद्र समजल्या जाणाऱ्या जातीतून बसवांच्या चळवळीत सहभागी झाले. सुळे सक्कव्वे, सुळे पद्मलदेवी, सुळे चामलदेवी यांसारख्या वेश्या बसवाच्या विचाराला प्रभावित होऊन शरणी झाल्या. वेश्या आपला पूर्वाश्रमीचा व्यवसाय आणि पूर्वाश्रम सोडून पुण्यंगना झाल्या. चोर, लुटारु, दरोडेखोर यांनी आपले दुष्कृत्य सोडून दिले. ते शरण बनले. दारू विकणारा हेडद मारय्या वाटसरुंच्या सेवेसाठी पाणी, दूध आणि ताक विकायला लागला.
सर्वजण दुष्कर्मे सोडून सदाचारी बनले,शरण बनले. बसवण्णांनी ऐतखाऊ लोकांचे मनपरिवर्तन केले. त्यांना कष्टाचे महत्त्व समजावून सांगितले. कायकाकवे कैलास, श्रम हाच ईश्वर हा मूलमंत्र बसवण्णांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेला दिला. श्रमाला व्यवसायाला कायकाला मानाचे, सन्मानाचे स्थान प्राप्त करून दिले. दिवसभर कष्ट करून शरण संध्याकाळी अनुभवमंटपात एकत्र येत. विचारविनिमय, चर्चा करत. शरणांच्या स्वानुभवातून वचने जन्माला आली. तीच वचने म्हणजेच भारतीय संविधानाचा गाभा आहे. संविधानातील समता, स्वातंत्र्य, बंधुता, श्रमप्रतिष्ठा, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, सामाजिक न्याय, स्त्री-पुरुष समानता ही मूल्ये शरणांच्या समताधिष्ठित वचनात दडली आहेत.
समाजातील प्रत्येक घटकाने सदाचाराने आचरण करावे. नितिनियमांचे पालन करावे. अनाचार करू नये. चोरी, क्रोध, राग, स्तुती, मत्सर, आत्मस्तुती करू नये असे बसवण्णा एका वचनात सांगतात. बसवण्णा म्हणतात,
चोरी करू नको, हत्या करू नको, खोटे बोलू नको, रागावू नको, इतरांचा तिरस्कार करू नको, दुसऱ्याची निंदा करू नको, हीच अंतरंगशुद्धी, हीच बहिरंगशुद्धी, हेच कुडलसंगमदेवाला प्रसन्न करण्याची रीत आहे.
आयुष्यभर मला शरणांची सेवा करण्याची संधी मिळावी, असे बसवण्णा वचनात सांगतात, मंदिराचा कळस बनून कावळ्याच्या विष्टेने अपवित्र होण्यापेक्षा शरणांच्या पायातील पादुका करा, मज कूडलसंगमदेवा.
सदाचारी कायकनिष्ठ शरणांची तुकडी बसवण्णांनी उभी केली. कष्टानेच शिवाची पुजा केली. कल्याणच नव्हे तर कल्याणच्या आसपास, संपूर्ण दक्षिण भारतात, संपूर्ण उत्तर भारतात, इराक-इराण अफगाणिस्तानपर्यंत बसवण्णांचा विचार जाऊन पोहोचला. त्या विचाराने प्रभावित होऊन शरण कल्याणच्या अनुभवमंटपाकडे येऊ लागले. कल्याण म्हणजे सध्याचे बसवकल्याण. हे क्रांतीचे केंद्र बनले. अफगाणिस्तानपर्यत बसवण्णांचा विचार जाऊन पोहचला. मरूळशंकरदेव नावाचे शरण कल्याणला आले. पूर्वाश्रमी मुसलमान असणारे मरूळशंकरदेव कल्याणमध्ये येवून लिंगधारी झाले, लिंगायत झाले. त्यांना शरणांनी ” मरूळशंकरदेव ” असे नाव दिले. राजदरबारात भांडी धुण्याचा कायक करून ते आपली उपजीविका करू लागले.
काश्मीर होऊन राजा भूपाल महादेव आपल्या पत्नीसह कल्याणला आला. त्याने काश्मिरचे राज्य आपल्या मुलाला देऊन तो शरण झाला, लिंगधारी झाला. मोळीगे मारय्या आणि महादेवी ही नावे धारण करून काश्मीरचे राजा राणी कल्याणमध्ये मोळी विकण्याचा कायक करू लागले. कष्ट करून जगू लागले. मोळीगे मारय्यांविषयी बसवण्णा एका वचनात म्हणतात,
भक्तासाठी दहा बोटाची मेहनत, गणना महाभक्त होण्यासाठी, परी तुझे पोट भरणार नाही, भार होणार तू भूमंडळी, त्यात दोन्ही हाताने परिश्रम तू करी, मिळेल भाकरी सर्वालागी, मोळीगे मारय्या असुनी राजा थोर, श्रम भरपूर केले त्याने, कूडलसंगमदेवा कायक जो करील, त्याला तारील देव माझा.
काश्मिरहून चिक्कय्या नावाचा हत्यारी कल्याणला बसवाला मारण्यासाठी आला. शरणांचा सदाचार कायकनिष्ठा वर्तन पाहून हत्यारी चिक्कय्याने आपला हत्या करण्याचा व्यवसाय सोडून दिला. त्यांनी बसवांनी घालून दिलेल्या लिंगायत धर्माचा स्वीकार केला. तो शरण झाला. जंगलातून आणलेली ताडपत्रे शरणांना विकून त्यावर तो उदरनिर्वाह करू लागला. चिक्कय्या शरणांमध्ये कायकनिष्ठ, सदाचारी शरण म्हणून मान्यता पावले.

काश्मिरची राजकन्या बोंतादेवी कल्याणमध्ये येऊन शरणी झाली. राजवैभवात वाढलेली बोंतादेवी कल्याणमध्ये गुहेत राहू लागली. वैद्यकीय शास्त्राचे उत्तम ज्ञान असणारी बोंतादेवी रोग्यांची सेवा करू लागली. त्याचबरोबर गोधडी शिवून विक्री करू लागली. त्यावरून तिला बोंतादेवी असे नाव पडले. महात्मा बसवण्णांनी बाराव्या शतकात श्रमजीवी समाजाची निर्मिती केली. कल्याणच्या अनुभवमंटपात निर्माण झालेल्या वचन साहित्याने कन्नड भाषेला समृद्ध केले. माणसाची जीवन जगण्याची शैली बदलून टाकली. एके दिवशी बसवण्णा कल्याण नगराचा हालहवाल पाहण्यासाठी फेरफटका मारत असताना हरळय्या नावाच्या चांभाराच्या शरणांच्या आग्रहाला मान देऊन त्याच्या घरी जाऊन दासोह करतात. जेवण करून निघताना बसवण्णा हरळय्यांना विनयपूर्वक हात जोडून ” शरणूशरणार्थी शरण हरळय्या ” म्हणून नमस्कार करतात. हरळय्याही विनयपूर्वक हात जोडून नमस्कार करतात. बसवण्णा घरातून बाहेर गेल्यावर हरळय्यांच्या लक्षात येते की बसवण्णांनी आपल्याला हात जोडून नमस्कार केला. त्याचे ओझे आपल्यावर झाले. ते कमी करण्यासाठी ते आपल्या पत्नीशी चर्चा करतात. ते दोघेही निर्णय घेतात. आपण बसवेश्वरांना आपल्या कातडीचे जोडे भेट द्यायचे. हरळय्या डाव्या मांडीचे, कल्याणीम्मा उजव्या मांडीचे कातडे काढून बसवासाठी सुंदर जोडे बनवतात. ते जोडे बसवांना भेट देतात. बसवण्णा जोडी पाहून म्हणतात, अरेरे हरळय्या ! , हे जोडे खुप सुंदर आहेत. पण हे जोडे कोणत्याही प्राण्याच्या कातडीचे नाहीत तर माझ्या शरणांच्या कातड्याचे आहेत. त्याक्षणी हरळय्या बसवण्णांचे चरणस्पर्श करतात. चरणस्पर्श करणाऱ्या हरळय्याला बसवण्णा आपल्या ह्रदयाशी लावतात आणि म्हणतात ,

माझ्यापेक्षा लहान कोणी नाही,
शिवभक्ता पेक्षा महान कोणी नाही,
याला माझे मन साक्षी, तुमचे चरण साक्षी कूडलसंगमदेवा.

हरळय्यांनी बनवलेले जोडे त्यांना परत करतात. त्या जोड्याची मधुवरस नावाचा ब्राह्मण मंत्री विटंबना करतो. कालांतराने तो मधुवरस बसवण्णा यांच्या तत्त्वज्ञानाने प्रभावित होतो आणि शरण बनतो. एके दिवशी सायंकाळी भरलेल्या अनुभव मंटपात ब्राम्हण मधुवरसाची कन्या कलावती आणि चांभार हरळय्याचा मुलगा शीलवंत यांच्या विवाहाचा निर्णय शरण एकमुखाने घेतात. मधुवरस आणि हरळय्या दोघेही लिंगधारी असल्याने त्यांच्यात रोजी-बेटी व्यवहार होत होता. शरण कलावती आणि शीलवंतचा विवाह करून देतात. हा विवाह कोणताही धर्म बुडवणारा नव्हता कारण दोघेही लिंगधारी शरण होते पण प्रस्थापित वैदिक व्यवस्थेने हा विवाह अमान्य केला. बिज्जल राजाचे कान भरले. बिज्जल राजाने बसवण्णांना हद्दपार केले. वचनसाहित्य जाळले. शीलवंत हरळय्या आणि मधुवरस यांना हत्तीच्या पायाला बांधून देहदंडाची शिक्षा दिली. शिल्लक राहिलेले वचन साहित्य घेऊन शरण बैलहोंगलमार्गे उळवीला गेले. या प्रवासात शरण दोन ठिकाणी मारले गेले. बिज्जलाचे सैन्य आणि शरण यांच्यात युद्ध झाले. हरळय्याची पत्नी कल्याणीम्मा, मडिवाळ माचीदेव, किन्नरी ब्रम्हय्या आणि शरण या उळवीच्या प्रवासात गतप्राण झाले. माता नागाई, चेन्नबसवण्णा, मडिवाळ माचीदेव, डोहर कक्कय्या या गणाचारी शरणांच्या नेतृत्वाखाली वचन सुरक्षित उलवीला पोहचले. उळवीच्या महामनेत, आकाळगवीत, विभूतीकनज, रुद्राक्षमंटप या गुहेत वचन सुरक्षित लपवून ठेवले.

जंगलात काही काळ गुहेत, पावसाळ्यात झाडाला झोके बांधुन शरण उळवीत राहिले. गोव्याच्या कदंब राजाने शरणांना आश्रय दिला. ही सर्व क्रांतिकारी घटना कल्याण क्रांती म्हणून नावारूपाला आली शरण संस्कृतीचा इतिहास समृद्ध करणारी ही घटना आजही अंगावर शहारे उत्पन्न केल्याशिवाय राहत नाही कल्याण सोडून बसवन्ना कुडल संगम ला गेले तेथेच ते लिंगाशी एकरूप झाले
लिंगैक्य पावले. त्याच्याबरोबर त्याचे सहकारी हडपद अप्पण्णा आणि बसवपत्नी निलंबिका मृत्यू पावले. कल्याणक्रांतीत सहभागी मडिवाळ माचीदेव वृद्धवस्था आणि युद्धातील जखमांमुळे मुरगोडला मरण पावले. वयाने जेष्ठ असणारे कक्कय्या युद्धात निष्णात होते. वचनसाहित्य रक्षणासाठी गेलेले कक्कय्या बिज्जलाच्या सैन्यांशी झालेल्या युद्धात कक्केरीला मृत्यू पावले. उळवीला चेन्नबसवण्णांनी, उळवीच्या महामनेजवळ किन्नरी बोमय्यांनी, तडीकेरेला गेलेल्या, वृद्धवस्थामुळे थकलेल्या माता नागाईनी तेथेच आपला देह ठेवला. शरण शून्यात विलीन झाले. ह्या घटनेचे दुःख सोलापूरच्या सिद्धरामेश्वरांना झाले ते एका वचनात म्हणतात,

बसवा बसवा हे शब्द लोपले, सर्वांचा आधार बसवरूपी खांब मोडला, बसवायच्या कार्याची हानी झाली कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुना.
( व. क्र. ५९७.)

महात्मा बसवण्णानी व्यवस्था परिवर्तन केले व्यवस्थेत बदल केला. एकांताकडून- लोकांताकडे, अज्ञानाकडून- ज्ञानाकडे दानधर्माकडून- दासोहाकडे, मंदिराकडून- अनुभवमंटपाकडे, वैराग्याकडून- गृहस्थीजीवनाकडे, कठोरतेकडून- सहजतेकडे, शिष्यत्वाकडून- शरणजीवनाकडे, बहुदेवतावादाकडून-एकेश्वरवादाकडे, संस्कृतकडून- लोकभाषा कन्नडकडे, अंधश्रद्धेकडून विवेकवादाकडे ऐतखाऊवृत्तीकडून कायकवादाकडे, विषमतेकडून- – समानतेकडे, शिवलिंगाकडून- इष्टलिंगाकडे, देवालयाकडून-देहालयाकडे, शैवपंथाकडुन- स्वतंत्र लिंगायत धर्माकडे, कल्पोकल्पित ग्रंथाकडून- अनुभवी वचनसाहित्याकडे, देहदंडणाकडून- देहधर्माकडे, ग्रंथप्रमाण्यवादाकडून-बुद्धिप्रामाण्यवादाकडे घेऊन जाणारी नवी व्यवस्था निर्माण करणारे बसवण्णा सामाजिक क्रांतीचे अग्रदूत होती. नवा पथ मार्ग शोधणारे ते एक पथदर्शी होते. महात्मा बसवण्णांनी जनसामान्यांना सहज साधी शिकवण दिली. त्यांची शिकवण सामान्य माणसासाठी आहे. ती सहज साधी आणि सोपी आहे. संसारी माणसाच्या जगण्याचे जीवन तत्त्वज्ञान त्यांनी मांडले. ते घरोघरी जात. शरणूशरणार्थी करत. शरण कक्कय्या, हरळय्या, चेन्नय्या, नुलीय चंदय्या, मडिवाळ माचीदेव, व घटीवाळय्या या कष्टकरी, दीनदलित, आदिवासी, अठरा आलुतेदार, बारा बलुतेदार, यांना बसवण्णा एकत्र करू लागले. त्यांना सहज साधे जीवन तत्त्वज्ञान सांगू लागली एकाच देवाची इष्टलिंगाची साधना करा. देहच देवालय आहे. एकत्र या चर्चा करा. सुसंवाद करा. स्त्रियांना समान अधिकार द्या. पंचसूतके पाहू नका. दलितांना समान संधी द्या. जातीभेद, वर्णभेद, लिंगभेद करू नका. कोंबडे-बकरे कापू नका. स्वकष्टावर जगा. भिक्षा मागून खाऊ नका. काम कष्ट करा. कायकात कैलास आहे. दासोह समाजसेवा आहे. पर्यावरण रक्षण करा. दगडधोंडे पुजू नका. पुरोहिताच्याहस्ते देवपूजा करू नका. ज्योतिष, भविष्य, वास्तुशास्त्र, पंचांग पाहू नका. यज्ञ, होम-हवन करु नका. अनुभव मंटपात बसा. प्रश्न उत्तर करा, चर्चा करा. वचन साहित्य द्या. शुभाशुभ पाहू नका. नदी-स्नान करू नका. एकमेकांच्या पाया पडू नका. शरणूशरणार्थी म्हणा. संन्यासवादाचे उदात्तीकरण करू नका. संसारिक जीवन जगा. अस्पृश्यता पाळू नका. माणसाला माणसाप्रमाणे वागवा. पशुहत्या करू नका. मांसाहार करू नका व्यसनाधीन बनू नका. चोरी करु नका. हत्या करु नका. रागावू नका. खोटे बोलू नका. कोणाची घृणा करु नका. दया हाच धर्म आहे. सदाचाराने वागा. निती-नैतिकता आणि विवेकाने वागा. दयाच धर्माचा मूलमंत्र आहे. शरणांची थट्टा मस्करी करू नका. नवस-सायास करू नका. अंधश्रद्धा सोडून द्या. प्राणीमात्रावर दया करा. भुकेलेल्याला अन्न द्या. घोर जपतप करू नका. झोपच जप आहे. कठोर देहदंडण, इंद्रियदमन करू नका. देहाला कष्ट देऊ नका. देह कायकासाठी कष्टवा. उपवास-तापास, व्रतवैकल्ये करू नका. वेळेवर दिवस वर्ष यात भेद करू नका. प्रत्येक दिवस, वार शुभच आहे. मरण महानवमी आहे, त्याचे स्वागत करा. सुखी संसार करा, संसार सोडून हिमालयात जाऊ नका. संन्यास धारण करण्याची गरज नाही. मूर्तिपूजा सोडून द्या. अनावश्यक खर्च करू नका. काल्पनिक स्वर्ग-नरक यावर विश्वास ठेवू नका. सदाचार स्वर्ग आहे. अनाचार नरक आहे. देवघर गाव सोडून अन्यत्र भटकू नका. शेत पावनभूमी आहे. कष्टाची भाकरच महाप्रसाद आहे. जिवंत नागाला मारून चित्रातल्या नागाची पूजा करू नका, विसंगत व्यवहार सोडून द्या. निसर्गनियमाप्रमाणे देहधर्माप्रमाणे वागा. अनावश्यक देहाला त्रास देऊ नका. चारित्र्य सांभाळा. दासोह करा. गरजेपुरती संपत्ती बाळगू नका. फुकटचे कोणाला काही देऊ नका. फुकटचे कोणाचे काही घेऊ नका. दानधर्मापेक्षा दासोह महत्त्वाचा आहे. शिक्षण घ्या, वचने लिहा, वाचनसाहित्य वाचा. ज्ञानी व्हा, नैतिक बना, विवेकी बना, स्वतःमध्ये बदल करा. स्वतामधील दोष दूर करा. कर्मकांड दूर करा. स्वतःची स्तुती करू नका अशी सहज साधी शिकवण बसवण्णांनी दिली. आम-आदमीने ती आत्मसात केली आणि आचरणात आणले.

अभिषेक देशमाने